Poniżej prezentujemy najważniejsze dokumenty, deklaracje i konwencje mające znaczący wpływ na kwestię równości płci i uwłasnowolnienia kobiet w rozwoju. Wśród nich znajdą się dokumenty dotyczące praw kobiet w rozwoju, dokumenty związane ze skutecznością pomocy rozwojowej i zapisów dotyczących równości płci w nich zawartych, jak również dokumentów Unii Europejskiej dotyczących tej tematyki.

Jakie międzynarodowe dokumenty i konwencje regulują prawa kobiet?

• Prawa kobiet w rozwoju

Najważniejsze dokumenty na temat prawa kobiet w rozwoju to Deklaracja Pekińska wraz z Platformą Działania z 1995 roku oraz Konwencja ONZ w Sprawie Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) z 1979 roku.

Deklaracja Pekińska i Platforma Działania

Dokumenty te są rezultatem IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet, która odbyła się pod egidą ONZ w Pekinie, we wrześniu 1995 roku. Na konferencji przedstawiciele 189 Państw przyjęli Deklarację Pekińską i Platformę Działania, będące programem działania w dwunastu obszarach mających kluczowe znaczenie dla podniesienia statusu kobiet. Planowano, że w ciągu kolejnych lat rządy instytucje międzynarodowe, organizacje międzynarodowe, organizacje pozarządowe i sektor prywatny podejmą działania w celu podniesienia statusu kobiet w następujących obszarach: ubóstwo, edukacja, zdrowie, przemoc, konflikt zbrojny, gospodarka, władza i procesy decyzyjne, mechanizmy instytucjonalne na rzecz podnoszenia awansu kobiet, prawa kobiet jako prawa człowieka, media, środowisko i dziewczęta. Podczas konferencji oraz w sformułowanych tam dokumentach po raz pierwszy pojawiło się sformułowanie gender mainstreaming .

Konwencja ONZ w Sprawie Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW)

CEDAW została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w 1979 roku. Wyznacza ona międzynarodowe standardy w zakresie ochrony praw kobiet we wszystkich dziedzinach życia (m.in. w życiu politycznym i publicznym, edukacji, zatrudnieniu, dostępie do świadczeń zdrowotnych i planowania rodziny). CEDAW to pierwszy z dokumentów międzynarodowych, który wprowadza definicję dyskryminacji kobiet. Konwencja nakłada na państwa-strony obowiązek zwalczania stereotypów dotyczących roli kobiet i mężczyzn, leżących u podłoża dyskryminacji. Konwencja została ratyfikowana przez 186 krajów, czyli ok. 90% wszystkich członków ONZ. Kraje-sygnatariusze konwencji zobowiązane są do składania raportu z jej przestrzegania co 4 lata. Komitet ONZ ds. CEDAW monitoruje postęp wdrażania konwencji analizując te raporty, jak również raporty alternatywne przygotowywane przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego oraz niezależnych ekspertów.

•  Równość płci a skuteczność pomocy rozwojowej

W roku 2005, państwa członkowskie Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) podpisały Deklarację Paryskąw sprawie skuteczności pomocy, która gruntownie zmieniła paradygmat udzielania pomocy, określając pięć zasad skutecznej pomocy rozwojowej: własność koncepcji rozwojowych (ownership), dostosowanie pomocy do strategii rozwojowych biorców (alignment), harmonizacja procedur regulujących przekazywanie wsparcia (harmonisation), orientacja na rezultaty działań pomocowych (results oriented management), wzajemna odpowiedzialność (mutual accountability).

Brak bezpośrednich zobowiązań w kwestii równości płci w Deklaracji Paryskiej został ostro skrytykowany. W roku 2008 Program Działania z Akry, będący skutkiem rewizji Deklaracji Paryskiej zawierał już zapis o równości płci jako zagadnieniu przekrojowym.

Ostatnie, IV Forum Wysokiego Szczebla nt. Skuteczności Pomocy Rozwojowej odbyło się w Korei Południowej w Pusan, w dn. 29 listopada – 1 grudnia 2011 r.. Po raz pierwszy w historii procesu skuteczności pomocy rozwojowej organizacje pozarządowe były reprezentowane przy stole negocjacyjnym podczas Forum.

Dokument końcowy tego szczytu Global Partnership for Effective Development Cooperation podkreśla zasadę własności, potrzebę używania tzw. systemów krajowych oraz kolejne kroki w kierunku niewiązania pomocy. Punkt 20. poświęcony jest równości płci i uwłasnowolnieniu kobiet, określonym jako niezbędny warunek skutecznych działań na rzecz rozwoju. Jednak fakt, że rozwój jest w tym dokumencie postrzegany głównie jako wzrost gospodarczy, a nie jako proces respektujący przede wszystkim prawa człowieka, może mieć negatywny wpływ na sytuację kobiet.

Deklaracja Paryska i Program Działania z Akry były monitorowane przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). W Pusan nastąpiła zmiana paradygmatu ze skuteczności pomocy na skuteczność rozwoju, czyli pojęcie obejmujące o wiele więcej działań. Zaproponowano też bardziej demokratyczną strukturę procesu, zapraszając do współpracy Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ). Zasady współpracy są obecnie wypracowywane.

• Równość płci w dokumentach Unii Europejskiej

Równość płci w ujęciu Współpracy na Rzecz Rozwoju: ramy prawne i polityczne

Unia Europejska (UE) uznaje, że rozwój opiera się na ograniczaniu ubóstwa i realizacji praw człowieka w oparciu o fundamentalne wartości równości płci. Zapisany w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, Artykuł 208 ustanawia komplementarny charakter Współpracy UE na rzecz rozwoju. Zamiast zastępować działania i wysiłki podejmowane przez Państwa Członkowskie, Wspólnota Europejska stara się je uzupełniać. Zobowiązuje to również Wspólnotę Europejską do zwalczania ubóstwa, stopniowej integracji gospodarki światowej, zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego, których podstawowym celem jest wdrażanie polityk wywierających wpływ na kraje partnerskie. Podstawy prawne polityk pomocy zewnętrznej UE w kwestiach równości płci zawarte są w Rozporządzeniu z roku 1998 o włączaniu kwestii płci we współpracę na rzecz rozwoju. W roku 2004, Parlament Europejski i Rada zatwierdziły Rozporządzenie o promocji równości płci we współpracy na rzecz rozwoju. Zobowiązania te stosuje się do wypracowywania dokumentów ramowych, które kształtują współpracę rozwojową i zapewniają obecność kwestii uwłasnowolnienia kobiet we współpracy rozwojowej państw członkowskich.

Konsensus UE w sprawie Rozwoju (ECD) (2005) oraz Zwiększanie wpływu Polityki Rozwoju UE: Program działań na rzecz zmian (2011)

Współpraca na rzecz rozwoju na szczeblu UE regulowana jest Europejskim Konsensusem ws. rozwoju (ECD). Konsensus ws. rozwoju, przyjęty wspólnie przez Radę i Parlament Europejski w roku 2005, stanowi wspólną wizję rozwoju, w obrębie której płeć uznaje się za istotny cel, a nie tylko środek umożliwiający zmniejszanie ubóstwa. UE włączy kwestie płci będące istotnym składnikiem wszystkich polityk oraz praktyk w relacjach z krajami rozwijającymi się (art. 19). Priorytety Konsensusu ws. rozwoju (ECD) obejmują zwalczanie ubóstwa i promocję dobrego zarządzania, demokrację i prawa człowieka, a także wzrost wartości oficjalnego wsparcia rozwoju do 0.56% PKB do roku 2010 i 0.70% do roku 2015. Konsensus stwarza też ramy służące wyrównaniu i zharmonizowaniu współpracy bilateralnej państw członkowskich i Wspólnoty Europejskiej na rzecz rozwoju. W kontekście Deklaracji Paryskiej ten zapis był postrzegany jako przełomowy. Konsensus ws rozwoju jest politycznie wiążący i stanowi podstawę przyszłych instrumentów finansowych UE, a także współpracy między instytucjami europejskimi.

Przegląd okresowy Konsensusu ws rozwoju rozpoczął się z końcem roku 2010, wraz z konsultacjami Zielonych Ksiąg oraz – ostatnio – nowym Programem na rzecz zmian polityki rozwoju UE (Agenda for change) zaproponowanym w listopadzie 2011 roku przez Komisarza ds. Rozwoju UE. Dwunastopunktowy Program na rzecz zmian będzie w coraz większym stopniu kształtować politykę i program pomocy. Ministrowie ds. Rozwoju omówią Program na rzecz zmian w maju 2012 roku podczas posiedzenia Rady Spraw Zagranicznych. Po przyjęciu zastąpi on przegląd okresowy Konsensusu ws. rozwoju. W świetle międzynarodowych trendów, dotychczasowy główny cel europejskiej polityki rozwojowej, jakim była redukcja ubóstwa, zostanie przeorientowany w stronę sektora prywatnego i modelu rozwoju rozumianego jako wzrost gospodarczy. Może mieć to znaczące, negatywne konsekwencje dla kobiet i dziewcząt. Nowy kierunek wyznaczony w tym dokumencie stanie się również podstawą do negocjacji dot. Wieloletnich Ram Finansowych (MFF) po roku 2013.

Komunikat w sprawie Równości Płci oraz Uwłasnowolnienia Kobiet we Współpracy na rzecz rozwoju (2007) oraz związane z nim Konkluzje Rady (2007)

W oparciu o zasadę Europejskiego Konsensusu ws. rozwoju, zgodnie z którą równość płci stanowi fundamentalne prawo człowieka oraz warunek wstępny do zrównoważonego wzrostu, Komunikat przedstawia wspólną wizję równości płci i wzywa państwa członkowskie do promowania jasnych celów i wskaźników równości płci poprzez przypisywanie jasnych celów i odpowiedzialności do głównych dawców we wszystkich sektorach. Wzmocnienie potrzeby strategii dwutorowej (twin-track approach), szczególnie poprzez określenie działań mających na celu równouprawnienie kobiet we wszystkich obszarach, wykracza poza Milenijne Cele Rozwoju.

Z Komunikatem Komisji z roku 2007 związany jest dokument Konkluzje Rady UE i Przedstawicieli Rządów Państw Członkowskich, znany również jako Konkluzje Rady. Uznaje on „określoną odpowiedzialność (państw członkowskich – przyp. autor) we wspieraniu partnerów z krajów rozwijających się w zwalczaniu dyskryminacji oraz nierówności płci poprzez uwidacznianie i zwiększanie odpowiedzialności w kwestiach równości płci i równouprawnienia kobiet przy współpracy na rzecz rozwoju oraz w celu promowania oraz angażowania do rozbudowanego dialogu politycznego na wszelkich szczeblach, włączając najwyższe szczeble polityczne, a tym samym wyraźne uznanie równości płci jako tematu przewodniego”.

Plan Działań UE na rzecz Równości Płci i Uwłasnowolnienia Kobiet w ramach Rozwoju (2010-2015)

Przyjęty w czerwcu 2010 jako część Konkluzji Rady do osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju, Plan Działań UE ma na celu utworzenie równoległego systemu wsparcia przy wdrażaniu Komunikatu w sprawie równości płci i równouprawnienia kobiet z 2007 roku. Plan działań opisuje złożone podejście zastosowane w celu rzeczywistej realizacji zobowiązań w zakresie równości płci i zwiększenia oddziaływania w krajach partnerskich. Koncentruje się on na (1) dialogu politycznym z krajami partnerskimi, (2) włączaniu kwestii równości płci do wszystkich programów oraz (3) szczególnych działań wymagających kierunkowego wsparcia w obszarze sytuacji kobiet i równości płci. Plan określa konkretne kroki, które mają zostać wspólnie podjęte przez państwa członkowskie i Komisję Europejską, a także zakłada coroczne raportowanie stopnia osiągnięcia wyznaczonych celów.

 Jak Unia Europejska promuje równość płci?

UE stosuje tak zwane trójtorowe podejście (three-pronged approach) wprowadzone w Planie Działań UE na rzecz Równości Płci i Uwłasnowolnienia Kobiet (2010-2015), na które składają się następujące działania:

• dialog polityczny

• gender mainstreaming

• szczególne działania mające na celu wyrównanie istniejących nierówności