Organizacje międzynarodowe, rządy państw oraz donatorzy wciąż pracują nad skutecznymi sposobami walki z ubóstwem na świecie. Ważne jest, by działania w tym zakresie były skierowane w dużej mierze do kobiet, gdyż to właśnie one stanowią większość ubogich. To kobiety są odpowiedzialne za opiekę nad rodziną, w tym w szczególności nad dziećmi, co przyczynia się do dziedziczenia ubóstwa.

Feminizacja ubóstwa

Przyczyny ubóstwa kobiet są złożone. Po pierwsze kobiety nie mają takiego samego dostępu do zasobów (m.in. prawo własności ziemi, prawo dziedziczenia, prawo do samostanowienia). Posiadają też często ograniczony dostęp do rynku pracy oraz podstawowych usług, np. edukacji, usług socjalnych czy zasobów finansowych. Wszystko to wpływa na brak bezpieczeństwa i niezależności ekonomicznej kobiet.

Kobiety pełnią więcej tradycyjnych ról społecznych związanych z funkcjonowaniem gospodarstw domowych niż mężczyźni. Są matkami, żonami, opiekunkami, dostarczycielkami wody i pożywienia, Bardzo często to na kobiety spada obowiązek zajmowania się domem oraz opieką nad dziećmi i osobami starszymi, co ogranicza możliwości podjęcia przez nie pracy zarobkowej, w związku z czym ponoszą więcej konsekwencji ubóstwa. Jednocześnie w niektórych kulturach kobiety mają ograniczone prawa obywatelskie, co dodatkowo zmniejsza ich szanse na odpłatną pracę.

Pojęcie feminizacji ubóstwa pojawiło się w latach 70. w Stanach Zjednoczonych podczas debat o opiece społecznej. Bardzo szybko zaczęto go też używać w debacie dotyczącej polityki rozwojowej . [1]

Najczęściej wymieniane w literaturze przejawy feminizacji ubóstwa:

– kobiety doświadczają ubóstwa częściej niż mężczyźni;

– kobiety doświadczają głębszego i bardziej dotkliwego ubóstwa niż mężczyźni;

– ubóstwo wśród kobiet zwiększa się, gdyż coraz więcej gospodarstw jest prowadzonych przez samotne kobiety;

– kobiety częściej niż mężczyźni cierpią z powodu długotrwałego ubóstwa [2]

Z feminizacją ubóstwa wiążą się również inne problemy rozwojowe, takie jak godna praca, edukacja, ochrona zdrowia, walka ze zmianami klimatu, dobre rządzenie.

Godna praca

Według Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), pojęcie godna praca oznacza zatrudnienie z poszanowaniem praw pracowniczych i ochroną socjalną, któremu towarzyszy dialog społeczny. Godna praca zapewnia godziwy dochód, bezpieczeństwo w miejscu pracy oraz ochronę społeczną dla rodzin. Daje ona także perspektywę rozwoju osobistego i integracji społecznej. Ludzie posiadają swobodę wyrażania swoich opinii, organizowania się i uczestniczenia w podejmowaniu decyzji wpływających na ich życie. Godna praca gwarantuje równe szanse i jednakowe traktowanie dla wszystkich. [3]

W wielu krajach partnerskich [4] podstawowe prawa pracownicze wciąż nie są przestrzegane, a aktywność ekonomiczna kobiet, zwłaszcza nieformalna, nie jest dostrzegana, przez co nie uwzględnia się jej w statystykach. Kobiety nie są też chronione przez kodeks pracy. Kobiety to większość osób pracujących w sektorze nieformalnym, gdzie nie obejmują ich żadne regulacje prawa pracy – nie przysługuje im ubezpieczenie, opieka medyczna czy świadczenia socjalne. Nie mają też żadnych gwarancji zatrudnienia i mogą stracić pracę każdego dnia i bez powodu.

Kobiety są na ogół oficjalnie zatrudniane na niskoopłacanych stanowiskach, które również nie dają możliwości godnego życia. Zatrudnieni na podobnych stanowiskach mężczyźni otrzymują wynagrodzenie nawet o kilkadziesiąt procent wyższe niż kobiety, mimo że wykonują tą samą pracę. Ponadto pracownicy często nie są świadomi swoich praw lub w obawie o utratę pracy boją o nie walczyć. W wielu krajach nadal utrudniana jest niezależna działalność związków zawodowych, a w większości przypadków kobiety nie są w równy sposób reprezentowane w kierownictwie tych organizacji i procesach decyzyjnych.

Następny czynnik ograniczający szanse kobiet na aktywność ekonomiczna i godną pracę to tradycyjny podział ról społecznych. W niektórych społeczeństwach, gdzie kobietom tradycyjnie przypisuje się role opiekuńcze, ich możliwości podnoszenia kwalifikacji i dostępu do rynku pracy są ograniczone. W wielu krajach partnerskich nie funkcjonuje system żłobków i przedszkoli. Tradycyjny podział ról wpływa również na dyskryminację na rynku pracy, gdzie lepiej opłacane i bardziej odpowiedzialne stanowiska otrzymują w większości mężczyźni. [5]

W skali świata, zaledwie jedno na cztery wyższe stanowiska kierownicze zajmują kobiety. [6] We wszystkich regionach świata stanowią one mniejszość wśród menadżerów wysokiego szczebla, przy czym w najlepiej rozwiniętych regionach jest ich ok. 30 %, natomiast w krajach najsłabiej rozwiniętych (Azja Wschodnia i Południowa oraz Północna Afryka) – mniej niż 10% . [7]

Główny sektor gospodarki w krajach partnerskich to rolnictwo. W sektorze tym pracują najczęściej kobiety, wykonując podstawowe prace za zapłatę w postaci produktów rolnych. Statystyki na temat postępu w osiąganiu Milenijnych Celów Rozwoju podają, że zatrudnienie kobiet poza sektorem rolniczym nieznacznie wzrasta. Przykładowo w Azji Południowej na początku lat 90. wynosiło ono 12% a w 2008 roku już 19%. W niektórych regionach świata, takich jak Azja Południowa i Wschodnia czy Północna Afryka, kobiety stanowią zaledwie 20% osób zatrudnionych poza sektorem rolniczym. [8]

Kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2008 roku, przyczynił się do wzrostu bezrobocia na całym świecie. Jako pierwsze, pracę zaczęły tracić osoby zatrudnione na najniższych stanowiskach, z niskimi kwalifikacjami. W przypadku krajów partnerskich były to na ogół kobiety. Kryzys finansowy przyczynił się także do wzrostu zatrudnienia w sektorze nieformalnym. Osoby tam pracujące nie posiadają umów, ochrony socjalnej ani żadnego ubezpieczenia. [9]

Godna pracy i wyrównanie szans kobiet wpisują się w Trzeci Milenijny Cel Rozwoju: Promocja równości płci i uwłasnowolnienia kobiet oraz Pierwszy Milenijny Cel Rozwoju: Wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu.

Edukacja

Ponad połowa dzieci, które nie otrzymują nawet podstawowej edukacji to dziewczynki. Kobiety to również 2/3 światowej populacji nie umiejącej czytać i pisać. Największy wpływ na taką sytuację mają czynniki społeczne i kulturowe oraz ubóstwo. Społeczność międzynarodowa kładzie duży nacisk na edukację, bo w wymierny sposób przyczynia się ona do równego statusu płci i zrównoważonego rozwoju społecznego.

W regionach rozwijających się, dziewczynki pochodzące z 20% najuboższych gospodarstw opuszczają szkoły przed zakończeniem nauki 3,5 raza częściej niż dziewczęta z najbogatszych gospodarstw oraz 4 razy częściej niż chłopcy. [10] Dziewczynki często muszą rezygnować z nauki by pomagać matkom w pracach domowych i opiece nad młodszymi dziećmi oraz starszymi członkami rodziny. Kiedy sytuacja ekonomiczna nie pozwala na kształcenie wszystkich dzieci w rodzinie, chłopcy zwykle otrzymują szansę na edukację przed dziewczynkami.

Dążenie do wyrównania szans dziewczynek w dostępie do edukacji jest jednym z priorytetów rozwojowych. Konsensus z Kairu (dokument podsumowujący ustalenia Międzynarodowej Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju, która odbyła się w 1994 roku) określa edukację, szczególnie dla kobiet, jako podstawę rozwoju społecznego i ekonomicznego. Ukończenie szkoły podstawowej przez dziewczynki daje im możliwość zdobycia średniego oraz wyższego wykształcenia i może całkowicie zmienić ich status społeczny, stanowiąc szansę na lepsze życie.

Zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym to drugi Milenijny Cel Rozwoju. Cel ten kładzie szczególny nacisk na zapewnienie powszechnego nauczania zarówno chłopcom, jak i dziewczynkom.

Ochrona Zdrowia

Kobiety mają inne i większe potrzeby w kwestii opieki zdrowotnej niż mężczyźni. Wynika to z naturalnych uwarunkowań biologicznych. Dodatkowo w różnych okresach życia są one podatne na innego rodzaju choroby niż mężczyźni. Z najnowszego raportu Banku Światowego Równość płci i rozwój  [11] wynika, że w wielu regionach świata nadal istnieją czynniki społeczne i kulturowe wpływające na wysoką umieralność kobiet. W porównaniu z rozwiniętymi regionami świata, umieralność kobiet w krajach partnerskich jest dużo wyższa niż mężczyzn – dotyczy to w szczególności okresu reprodukcyjnego. Zmniejszenie umieralności kobiet ze względu na komplikacje w czasie porodu wciąż stanowi duże wyzwanie w realizacji Milenijnych Celów Rozwoju. W Afryce Subsaharyjskiej jedna na dwadzieścia dwie kobiety umiera podczas porodu. W Europie zdarza się to raz na 7300 przypadków. [12]

Statystycznie mężczyźni żyją krócej niż kobiety z powodu naturalnych uwarunkowań zdrowotnych. Tymczasem w wielu krajach Afryki Subsaharyjskiej sytuacja jest odwrotna. Długość życia kobiet jest o wiele krótsza niż mężczyzn i ta różnica stale wzrasta. Większa umieralność kobiet jest szczególnie zauważalna w krajach z bardzo wysokim odsetkiem nosicieli wirusa HIV i chorych na AIDS, ale również w Centralnej i Zachodniej Afryce, gdzie zachorowalność jest niższa.

Istotny czynnik, który wpływa na umieralność kobiet to ograniczony dostęp do usług zdrowotnych oraz słaba infrastruktura. Nawet w społeczeństwach, w których kobiety są dyskryminowane, lecz funkcjonuje lepiej rozwinięta infrastruktura medyczna, umieralność kobiet nie jest tak wysoka jak w innych.

Kwestia zdrowia kobiet została zawarta w dwóch Milenijnych Celach Rozwoju. Piąty Cel dotyczy poprawy opieki zdrowotnej nad matkami, natomiast szósty mówi o ograniczeniu rozprzestrzeniania się HIV, AIDS, malarii i innych chorób zakaźnych.

We wnioskach raportu Banku Światowego [13] zauważono szczególnie niepokojącą sytuację w krajach afrykańskich, gdzie liczba kobiet umierających wciąż się zwiększa, a podejmowane przez międzynarodową społeczność działania prewencyjne są niewystarczające.

Walka ze zmianami klimatu

Kobiety, które żyją w ubóstwie, szczególnie w społecznościach patriarchalnych, najdotkliwiej odczuwają wszelkie skutki zmiany klimatu. Jest to spowodowane ich niekorzystną sytuacją ekonomiczną, zależnością finansową wobec mężczyzn, dyskryminacją w dostępie do i kontroli zasobów produkcyjnych, takich jak grunty orne, oraz braku równouprawnienia w procesach decyzyjnych na każdym szczeblu. Wyższy wskaźnik analfabetyzmu wśród kobiet i dziewcząt oraz brak dostępu do edukacji i informacji na temat zmian klimatycznych potęgują problemy, z którymi stykają się kobiety w miejscach szczególnie podatnych na klęski żywiołowe.

Większa podatność kobiet na skutki klęsk żywiołowych jest uderzająca. Liczba zgonów w takich kataklizmach jest 14-krotnie większa wśród kobiet niż wśród mężczyzn. [14] Dla przykładu, kobiety i dziewczęta stanowiły 80% ofiar tsunami w Azji w 2004 roku [15]. Ponadto, w 2007 roku bez dachu nad głową wskutek intensywnych deszczy i powodzi w 18 krajach afrykańskich zostało 1,5 miliona osób, z których kobiety i dzieci stanowiły ponad 75% . [16] Badanie przeprowadzone przez London School of Economics, w którym przeanalizowano kataklizmy ze 141 krajów świata, ujawniło, że chłopcy byli traktowani w uprzywilejowany sposób podczas akcji ratunkowych [17]. Wykazano również, iż w następstwie klęsk kobiety bardziej niż mężczyźni cierpią z powodu braków w żywności, problemów z prywatnością i bezpieczeństwem w łaźniach, toaletach i zorganizowanych noclegowniach.

Jako główne organizatorki domowej produkcji żywności (rolnictwo, prowadzenie gospodarstwa domowego, gromadzenie wody) kobiety są bezpośrednio uzależnione od zasobów naturalnych i szczególnie narażone, gdy te zasoby są redukowane [18] . Na przykład, w regionach dotkniętych suszą zapewnienie żywności i wody zajmuje więcej czasu, ponieważ kobiety muszą pokonywać dłuższe odległości, by je zdobyć [19] . Obfite deszcze i powodzie również mocno obciążają kobiety. Więcej czasu i energii poświęcają one wtedy na zabezpieczenie domów przed wodą i po podtopieniach niż na pozostałe czynności domowe lub pracę zarobkową.

Z powodu różnych doświadczeń kobiety i mężczyźni posiadają zróżnicowaną i cenną wiedzę na temat adaptacji do zmian klimatu i ich następstw [20]. Kobiety, ze względu na to, że są najbardziej dotknięte zmianami klimatycznym, powinny odgrywać kluczową rolę w szukaniu rozwiązań problemów, którym stawiają czoła społeczeństwa krajów rozwijających się [21]. Nowatorskie rozwiązania proponowane w odpowiedzi na zmiany klimatu występują już na poziomie lokalnym, często dzięki kobietom, które mają duże doświadczenie w radzeniu sobie ze skutkami zmian klimatycznych w swoich społecznościach [22].

Walka z następstwami zmian klimatu z uwzględnieniem roli kobiet nie została ujęta bezpośrednio w żadnym z Milenijnych Celów Rozwoju, jednakże jeden z nich – siódmy – odnosi się do środowiska naturalnego: stosowanie zrównoważonych metod gospodarowania zasobami naturalnymi.

Dobre rządzenie

Równoprawny udział kobiet w polityce, życiu publicznym i na wyższych szczeblach zarządzania wciąż stanowi problem, szczególnie w krajach partnerskich. Na całym świecie jedynie 1/5 kobiet uczestniczy w procesie podejmowania decyzji. W 2008 roku wśród 150 głów państw było tylko siedem kobiet. Jedynie 8 krajów ze 192 będących członkami ONZ powierzyło stanowisko szefowej rządu kobiecie [23]. Większa ilość kobiet na wysokich stanowiskach mogłaby przyczynić się do obecności perspektywy kobiecej w politykach krajowych i międzynarodowych.

Artykuł 13 Deklaracji Pekińskiej stanowi: Równouprawnienie kobiet i ich pełne uczestnictwo na zasadach równości we wszystkich sferach życia społecznego, w tym uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji oraz dostępie do władzy, mają podstawowe znaczenie dla osiągnięcia równości, rozwoju i pokoju;

Reprezentacja kobiet na wysokim szczeblu jest niska z powodów kulturowych i tradycyjnych. Prawa obywatelskie kobiet są często ograniczane, a stereotypy wpływające na ich postrzeganie i dyskryminację pozostają silne.

Udział kobiet w procesach decyzyjnych stanowi element trzeciego Milenijnego Celu Rozwoju: Promocja równości płci i uwłasnowolnienie kobiet.